Onze tocht door de oude hoofdstad van ’t Land van Cuijk begint aan de overzijde van de Maas. De vestingwerken zijn in 1875 langs de Maas tussen de bastions Blauwkop en Bekaf nog enigszins in tact. Spoedig zullen ze met de Maaspoort in het midden worden verwijderd. Ook het torso van de toren, op 2 september 1874 door de bliksem getroffen, zal het jaar daarop voor het grootste gedeelte worden afgebroken.
De Graafse St. Elisabethkerk in oorsprong daterend uit het laatste van de 13e eeuw, beheerst gezien vanaf de Gelderse Maasoever het beeld van de vestingstad. Bij de Nieuwe Haven rechts staat een voormalige kazerne met het bolwerk Bekaf, waar de Franse paters van de Heilige Familie later in getrokken zijn.
Vóór 1929 ging alle verkeer van Nijmegen naar den Bosch over het veer te Grave. In het Gelderse ligt onder Nederasselt het veerhuis van de familie van Haren. Het veer wordt al vermeld in 1381, toen een zekere Jan van Tongelaar eigenaar was. Het uitzicht vanaf de Graafse kademuur over het rivierlandschap blijft altijd boeiend.
Vier jaar lang is er gezwoegd aan het Graafse bruggencomplex met stuw en schutsluis. De totale kosten bedroegen meer dan drie miljoen gulden. De brug met zijn negen bogen is met de opritten anderhalve kilometer lang. Zelfs voor kuitschietende zalmen is in de middelste pijler een vistrap aangebracht. Helaas is de vervuilende rivier voor deze edele vissen ongenietbaar geworden.
We steken door middel van het veer de Maas over en komen te Grave in de Maasstraat. Bij de ingang van de straat staan enkele paarden gestationeerd om wagens met zware vrachten behulpzaam te zijn bij het op de kade trekken of ze bij het afgaan van de helling achterwaarts af te remmen.
De Maasstraat zet zich voort in de Rogstraat, die altijd de voornaamste straat van het stadje is geweest. Helemaal links staat de r.k. pastorie, in 1803 door bisschop van Velde de Melroy aangekocht als residentie voor zijn miniatuurbisdom, bestaande uit de districten Nijmegen, Grave of Cuijk, en Druten van het voormalige bisdom Roermond. Het paleis werd in 1838 aan het Graafse kerkbestuur overgedragen.
De Rogstraat dankt zijn naam aan de graanmarkt, die vooral in de 18e eeuw bloeide. Paaltjes en stoepen, waarvan velen bestaan uit oude grafzerken, bepalen het straatbeeld. In het grote huis links heeft jarenlang de wijnkopers- en apothekersfamilie Walter gewoond. Op de achtergrond op het kruispunt Rogstraat – Brugstraat – Klinkerstraat en indirect Hamstraat staat het huis “de Gouden Kop”.
Maar eerst gaan we vooraan in de Rogstraat rechtsaf de markt op, die in 1457 van de Gelderse hertog Arnoud het marktrecht ontving. Niet weg te denken is de oude stadspomp uit 1798 met zijn toenmaals oude en nu weer verjongde linden. Het hotel “de Gouden Leeuw” links heeft deels een andere bestemming gekregen en enkele gevels zijn thans aangepast of gemoderniseerd, maar de intieme sfeer van het plein zal behouden blijven.
Het westelijk gedeelte van de Markt is aan meer veranderingen onderhevig geweest. Voor een paar jaar brandde het Graafse koffiehuis van de heer Manders tot de grond toe af, bijna de Elisabethskerk met zich mee sleurend. Verdwenen zijn ook de grote huizen voorbij het stadhuis, waarbij het huis “de Rozenkrans” opvalt.
Achter het koor van de St. Elisabethskerk loopt een nauw straatje, waar vroeger enkele wevers in huisjes tussen de steunberen van de kerk beneden hun bedrijf uitoefenden en boven woonden.
Terzijde van het stadhuis slaan we even een blik in het schilderachtige Scherestraatje. Omkijkend hebben we een mooi gezicht op de barokachtige gevel van de zuidelijke dwarsarm van de Elisabethskerk.
De Markt weer overstekend, komen we door het Korte Rogstraatje in de Oliestraat met uitzicht op de bomen van de Maaskade. Links staat de voormalige synagoge, die nu in gebruik is als Gereformeerde Kerk. Het pakhuis op de achtergrond is de brouwerij van Van Alderwaereldt, die in 1915 geheel uitbrandde. Rechts zien we een leuk poortje, dat toegang geeft tot het straatje van de vroegere Pauselijke Staat bij de Oude Haven.
De Oliestraat wordt aan de zuidzijde gemarkeerd door de neo-classicistische frontgevel van het St. Catharinagasthuis uit 1836. Deze instelling werd in 1290 gesticht door de heer Jan van Cuijk. Ondanks belegeringen en branden is het archief bijna ongerept tot ons gekomen. De marechausseekazerne met daarachter de Wijnberg, een blindeninrichting voor meisjes, zien we links, en uiterst rechts is de drukkerij en uitgeverij van de firma van Dieren gevestigd, die tevens de Graafsche Courant uitgaf. Tot vandaag wordt dit alles voortgezet door de firma Verhaak.
Het kruispunt met de Brugstraat overstekend, komen we in de in een kromming liggende Gasthuisstraat met toen nog vele boerenbedrijven. Het grote witte pand in het midden uit 1575 herbergde het hotel “het Witte Huis”.
Op de hoek van de Brugstraat en de Oliestraat staat de Wijnberg. Hier vestigden zich in 1848 een paar zusters van Liefde uit Tilburg, mede door de geldelijke steun van mejuffrouw Henriette de la Geneste. De eerste blinde meisjes werden opgenomen in 1882. Daarna volgde de ene uitbreiding na de andere, totdat in 1933 tot nieuwbouw werd overgegaan. In de Brugstraat zien we links een gevel van omtrent 1600 in de stijl van de laat- renaissance, met daarnaast de herberg, waar de leven van het “Kolveniersgilde” (Cloveniersgilde) hun bijeenkomsten hielden.
Vanuit de Brugstraat hebben we een mooi overzicht op het Graafse stratenplan de Klinkerstraat in, die toen zijn naam nog eer aandeed. Helemaal op de achtergrond duikt het torentje van het postkantoor op.
Links afslaand komen we in de Hamstraat, die naar de weilanden buiten de hampoort voerde aan de zuidkant van de stad. Op de hoek van de Hamstraat en de Klinkerstraat staat het hotel “de Poort van Kleef”, en op het eind van de straat woonde J.A. Boreel de Maregnault, luitenant-generaal bij de marechaussee.
Iets voorbij het postkantoor lag aan de zuidkant van de Klinkerstraat de Botermarkt met zijn karakteristieke oude pomp. Op het pleintje was tevens een boerenbedrijf gevestigd.
Op de hoek van de Hoofdsestraat wenden we ons nog eenmaal om voor een laatste blik in de Klinkerstraat met in de verte ’t torentje van de Wijnberg.
De Hoofsestraat ontleent zijn naam aan het Oude Hof of het Graafse kasteel. Hertog Arnoud van Gelre werd van hier door zijn zoon Adolf in de nacht van 9 op 10 januari 1465 gevankelijk weggevoerd. Het kasteel, waarin later de administratie over het Land van Cuijk gevestigd was, overleefde de belegering van 1674 niet. Het bolwerk bleef echter Kastele heten met het aangrenzend straatje. Pas in later tijd zouden bijgebouwen van het Rijkskrankzinnigengesticht het uitzicht op het restant van de oude vestingwerken wegnemen.
Vanuit het straatje Kastele kunnen we de hele Hoofsestraat overzien met op het eind het klooster van de Franse paters. Links ligt de sociëteit “tot Nut en de Vermaak”, die in 1788 opgericht werd. Het huidige gebouw werd in 1841 aangekocht. Bij de lantaarn is de toegang tot het Trompetterstraatje, na een paar huizen komt dan de Bank van Lening, waar later de paters van de Heilige Harten hun intrek namen.
Een opname van het gebouwencomplex van St. Henricus, blindeninrichting voor jongens, in vogelvlucht. De fraters van Tilburg namen op 22 september 1859 alhier de zorg op zich van talloze blinde jongens., daartoe geldelijk in staat gesteld door de familie De la Geneste. Na het slopen van de vestingwerken werd het Oranjebastion er bij betrokken. Voortdurend had uitbreiding plaats, zo werd op 16 april 1932 de nieuwe voorvleugel aan de Hoofsestraat ingezegend. Door ruimtegebrek genoodzaakt ruilden tenslotte de fraters Grave voor Nijmegen op 21 maart 1966.
Even ten westen van de St. Elisabethskerk ligt het kerkgebouw van de Hervormden. In 1526 als kapel voor de Graafse begijnen van het klooster Mariengraff gesticht. Na de teruggave van de grote kerk aan de katholieken werd dit godshuis in 1799 geschikt gemaakt voor de Protestantse gemeente. Al eerder had het een tijd lang als Waalse kerk dienst gedaan na het opheffen van het Edict van Nantes in 1685. Op de voorgrond staan nog de resten van het oude nonnenklooster, dat zich tot 1802 ondanks vele beperkingen had weten te handhaven. Helemaal links ligt de Infirmerie.
In de Infirmerie was het hospitaal van het Graafse garnizoen gevestigd. Vanaf het dak van de Elisabethskerk hebben we een mooi uitzicht over de Nieuwe Haven, die in de jaren 1893-1885 aangelegd werd als vluchthaven in verband met het slopen van de vestingwerken. Over de Nieuwe Keerdijk, die later de Koninginnedijk wordt genoemd, liggen een leerlooierij en een touwslagerij met zijn banen.
Een gedeelte van de westelijke vestinggracht bij de bolwerken Oranje en Kastele. De gesloten standaardkorenmolen, die behoorde aan Litjes, stond tot ongeveer 1890 bij de haven aan de Maas. na veel schade opgelopen te hebben in de jongste oorlog, bleek jammer genoeg herstel onmogelijk.
Een stuk van het bolwerk Kastele is het enige wat ons rest van de Graafse wallen. Van deze militaire bezitting, bestaande uit het groot arsenaal, de Zuiderblokkazerne met zijn binnenplaatsen, kruithuis en kazematten, werd in 1896 een Rijkskrankzinnigengesticht gemaakt en de gebouwen werden deels afgebroken. Op het hoogste punt van het bastion is later een watertoren ten behoeve van de instelling geplaatst.
De Hampoort werd in 1688 gebouwd door de Friese vestingbouwkundige Menno van Coehoorn. Twee bataljons voetvolk konden er in worden ondergebracht. Grave was vroeger één grote militaire burcht, omgeven door een vestingstelsel dat enige malen groter was dan de oppervlakte van de hele stad. Door grote onderaardse gangen waren alle kazematten en bastions met elkaar verbonden.
Alle slopingen heeft de Hampoort overleefd. Tot voor kort had met vanuit het zuiden een bijzonder mooi gezicht op de poort met daarvoor een stuk van de gracht.
We wandelen verder de Elisabethstraat af en komen dan bij een paar zeer oude schilderachtige huisjes.
Op een gedeelte van het bolwerk Hartenaas werd in 1888 het Elisabethrustoord neergezet door regenten van het St. Catharinagasthuis. De oude vestinggordel werd herschapen in een fraai park.
Bij de Oude Haven stond de zogenaamde Prinsenstal. Naar verluid waren de prinsen van Oranje het gewend om hier, met hun gevolg op doorreis of bij inspectie, hun paarden te stallen.
De monding van het riviertje de Raam deed dienst als Oude Haven. Een smal bruggetje geeft toegang tot het Bomvrije rechts, een voor die tijd bijna onneembaar geachte kazemat. Door het poortje links komen we weer in de Pauselijke Staat.
Buiten de Brugpoort stond de Gasthuisboerderij. De Franse paters stichtten hier in 1907 een bijgebouw in de vorm van een apostolische school, genaamd Notre Dame en toegewijd aan Onze Lieve Vrouwe van La Salette. De 140 leden van de kloostergemeenschap hadden in het Noorderblok te kampen met ruimtegebrek. Ook stond hier vroeger een blauwververij.
Gezicht op de Maaskade, circa 1905. Links op de foto “Pauselijke Staten”.
De eerste 20 meter van ’n oud straatje dat de verbinding vormde tussen Oliestraat en Oude Haven werden “Pauselijke Staten” genoemd, ’n vijftal huisjes van één verdieping onder een blauw pannendak dat je vanaf de havenkant bereikte via een bakstenen rondboogpoortje en zes treden. De mensen die er woonden hadden ’t zeker niet te breed, maar ze leefden er hun sobere leven niet minder gelukkig dan in andere achterafse steegjes en hoekjes van de stad. Vooral ’t verlengde van de “Pauselijke Staten” richting Oliestraat was bij kinderen zeer in trek. Je kon er heerlijk verstoppertje spelen en vanaf de marktpomp door het steegje naar de Bomvrije over het stalen havenbrugske was het nog geen minuut, als je hard rende. Was het steegje bij de jeugd erg populair als een van de attracties van de grote speeltuin die heel Grave vóór 1950 voor kinderen was, ook kunstenaars hielden hun adem in bij het zien van de “Pauselijke Staten”. Het mooiste hoekje van schilderachtig Grave was voor hen ’t bakstenen rondboogpoortje dat daar aan de Oude Haven in zijn eenvoud ademloos mooi stond te zijn.
Over hoe het steegje aan zijn schilderachtige benaming
“Pauselijke Staten” kwam, vertelt Grad Vollenberg: ….”
Het was weer eens feest in de stad. Paus Leo XIII vierde in 1888 zijn 10-jarig kroningsfeest, iets was het katholieke en feestgrage Grave niet ongevierd voorbij liet gaan. Zo werden er op de sociëteit “Tot nut en vermaak” voor en door de leden voorstellingen gegeven van “tableaus vivants”, levende schilderijen zogezegd, die voor deze gelegenheid het leven van de jubilerende paus tot onderwerp hadden. De figuur van Paus Leo XIII werd gespeeld door ene Gerard Aalbers, die op de bewuste avond als paus schitterde in witte toga en pellerina met een calotje op het hoofd. Hij speelde de rol met veel verve. Nu wil het dat diezelfde Grad Aalbers aan het steegje tussen de Oude Haven en de Oliestraat onroerend goed bezat in de vorm van 5 kleine huisjes. Huisjes die hij voor drie kwartjes in de week verhuurde. Na afloop van de feestavond op de sociëteit werd de Graafse Leo XIII, die zich in zijn glansrol flink had laten fêteren en meer op had dan eigenlijk goed voor hem was, door familie, kennissen en vrienden naar huis begeleid, zoals te doen gebruikelijk bij personen die tijdelijk best een vaste arm of schouder kunnen gebruiken. Het vrolijk dansend en zingend gezelschap “vergiste” zich in Aalbers’ juiste adres in de Hamstraat en kwam – wat heet toeval – helemaal aan de andere kant van het stadje terecht bij het steegje aan de Oude Haven, waar zich de gevierde held van die avond, nog steeds in de rol van Paus Leo XIII, zijn bezittingen liet binnenvoeren. Daar en op dat moment zou hij de historische woorden hebben gesproken:
“Beste vrienden, hier bevinden wij ons dan in wat je zou kunnen noemen de bezittingen van het Vaticaan; voortaan zullen dit dan ook de “Pauselijke Staten” zijn; dat dit tot in lengte van dagen moge voortduren!”.
Arme Paus Leo XIII, alias Gerard Albers – op 10 mei 1954 vielen de Graafse ‘Pauselijke Staten’ onder de wrede slopershamer…”
