De natte vinger…
HHet weer is belangrijk. Dat was het vroeger en dat is het nu nog steeds. We willen immers weten of we dat tuinfeest ongestoord kunnen organiseren, of de oogst van het veld moet , of dat we beter binnen kunnen blijven bij een naderende storm. Tegenwoordig meten we het weer met moderne apparatuur en hebben we ingewikkelde computermodellen die ons met redelijke nauwkeurigheid kunnen vertellen of het gaat regenen, hagelen, sneeuwen, waaien, dooien en/of vriezen. Wordt het bewolkt of krijgen we een strakblauwe hemel?
Maar hoe was dat vroeger, toen we nog geen stroom, laat staan computers hadden. Toen we de wereldzeeën bevoeren of ergens achteraf op het platteland woonden. Hoe wisten we toen wat het weer zou gaan doen?
De mensen leefden toen meer buiten en konden het weer ‘lezen’ door naar de lucht te kijken, naar de wolken of door het te zelfs te voelen. Ook bedacht men vele weerspreuken die het jaar rond een indicatie gaven van het komende weer. Toch hadden ze daar in die tijd ook al apparatuur voor. Geen apparaten op stroom of batterijen, maar men maakte gebruik van o.a. weerglazen. Onderstaand treft u daarvan wat voorbeelden aan.
Het weerglas, stormglas of donderglas
Omstreeks 1610 was het de Nederlander Cornelis Drebbel, die de oudst bekende barometer uitvond; de zogen. motus perpetuus. De voorloper van het donderglas. In het 2e kwart van de 17e eeuw werd het idee van Drebbel vereenvoudigd en zo werd het donderglas geboren. In het reservoir, gevuld met water, zit een afgesloten hoeveelheid lucht en wanneer de druk van de buitenlucht stijgt, dan drukt deze het water in de tuit naar beneden. In het reservoir wordt de lucht dan iets samengeperst. Als de druk in het reservoir afneemt (doordat de buitenluchtdruk daalt), dan neemt ook de kracht op het water in de tuit af en wordt het water omhoog geduwd.
Deze weerglazen werden ook wel storm- of donderglazen genoemd, omdat bij slecht weer, bijv. naderend onweer, de luchtdruk sterk afnam en het water soms met kracht uit de tuit werd geblazen.
Daar komt ook het gezegde “daar hebben we het gedonder in de glazen” vandaan. Het is overigens niet bekend of het gezegde “een storm in een glas water” daar zijn oorsprong heeft, maar het zou zo maar kunnen”.
In de 18e eeuw was het Goethe die de weerglazen bestudeerde en populair maakte in Duitsland. De weerglazen werden nog tot in het begin van de 20e eeuw vervaardigd en gebruikt als serieuze weervoorspellers. Maar zo heel nauwkeurig waren ze nou ook weer niet, omdat ze reageerden op zowel luchtdruk- alsook temperatuur-veranderingen en alleen als ze op een plek werden gehangen, waar de temperatuur het hele jaar redelijk constant bleef, reageerden ze ook snel op atmosferische drukverschillen. Als het water in de tuit dan snel steeg, dan kon je er donder op zeggen dat er slecht weer (regen, onweer) onderweg was.
Linksboven zien we een traditioneel weerglas en rechts een modernere uitvoering daarvan. En onderstaande video vertelt wat over de oorsprong en gebruik van het donderglas:
.
.
Nog een weerglas, maar dan anders
Een andere manier van voorspellen van het weer met iets wat men eveneens een weerglas noemde is het zogenaamde kampfer weerglas. Hier zien we geen water in een tuit dat door de luchtdruk naar boven of beneden wordt gedrukt, maar een vloeistof in een volledig afgesloten container.
Dit weerglas is onlosmakelijk verbonden met kapitein Fitzroy, die o.a. samen met Darwin op het schip de Beagle diverse zeereizen ondernam. Omdat stormen op zee vaak uit het niets kwamen en vele levens eisten, zorgde hij er voor dat er op ieder schip en in iedere haven een betrouwbare barometer werd gehangen. Meestal was dat het hierboven behandelde donderglas, maar steeds vaker ook was dat het zogenaamde Fitzroy weerglas.
Alhoewel de nauwkeurigheid omstreden is, geloofde Fitzroy heilig in zijn instrument en het werd dan ook reuze populair en is heden ten dage nog steeds te koop als een gewild gadget.
Het glas is gevuld met een vloeistof die bestaat uit 10 gram kamfer, 40 cc alcohol, ±2 gram salmiakzout (kaliumnitraat), ±2 gram salpeter (ammoniumchloride) en 33 cc gedestilleerd water (alhoewel er ook andere samenstellingen zijn). De vloeistof werd in een fles gedaan en deze werd hermetisch afgesloten met een stevige kurk en op een plek in huis gezet, weg van een buitenmuur of een raam en er mocht bij voorkeur ook geen zonlicht op vallen.
Als de vloeistof vervolgens na enkele uren/dagen tot rust was gekomen, kon men bij verschillende weersomstandigheden verschillende verschijnselen waarnemen. Zie onderstaand overzicht:
- Heldere vloeistof: mooi weer
- Kristallen op de bodem: vorst in de winter
- Troebele vloeistof met kleine kristallen: onweer
- Grote vlokken: drukkend weer, bewolkte hemel
- Draadvorming boven de vloeistof: winderig weer
- Kleine puntjes: vochtig weer, mist
- Stijgende vlokken die blijven hangen: wind in de hogere regionen tot storm
- Kleine kristallen: in de winter mooi weer, zon.
Ondertaande video toont de werking van het kamfer weerglas (vanaf ±1 minuut):
.
De Galileo thermometer
Galileo Galilei
Een galileothermometer (ook wel de Galileo Theremoscope genoemd) is een glazen cilinder, die volledig afgesloten is van de buitenwereld en waarin zich koolwaterstof bevind met een aantal gekleurde gasbelletjes. Bij verandering van temperatuur gaan de belletjes omhoog of omlaag. Elk bolletje heeft zijn eigen specifieke temperatuur waarbij het in de vloeistof gaat zweven.
Alhoewel de naam doet vermoeden dat deze thermometer is uitgevonden door Galileo Galilei, is dat toch niet het geval. Galileo is wel de uitvinder van de zogenaamde Galileo’s luchtthermometer in of rond het jaar 1603, maar het instrument dat we nu kennen als de Galileo thermometer is voor 1666 uitgevonden door een groep technici en academici in Florence, waaronder de pupil van Galileo, nl. Torricelli. Het principe waarop het werkt is wel gebaseerd op Galileo’s uitvinding, vandaar de naamgeving.
Het instrument dat we nu kennen als de Galileo thermometer is nieuw leven ingeblazen door het Natural History Museum in Londen, welke in de jaren negentiennegentig een eigen versie daarvan verkocht. Inmiddels zijn er meerdere soorten beschikbaar die op hetzelfde principe zijn gestoeld.
Het aflezen van de temperatuur werkt als volgt:
– Als er aan de bovenzijde van de thermometer een aantal bolletjes hangen, dan geeft het onderste bolletje daarvan de juiste temperatuur aan.
– Als een bolletje halverwege blijft hangen, dus tussen de bovenste en onderste bolletjes in, dan tel je 1 graad op bij de temperatuur die op dat bollletje wordt aangegeven.
.
.
Het weerstokje
Het zogenaamde weerstokje is niet echt een apparaat, maar iets dat we in de natuur zouden kunnen waarnemen. Richt het weerstokje (in feite een dunne tak van een boom met een stukje boom er nog aan) richting het zuiden/westen. Het weerstokje, gemaakt van hout uit de bossen in het noorden van Ontario Canada, zal langzaam omhoog buigen als er mooi weer wordt verwacht en het buigt omlaag als er slecht weer in aantocht is. Bevestig het weerstokje op een buitenmuur, op een kozijn of aan een boom.
Rondom de uitvinding van het weerstokje doet een legende de ronde, die ik u niet wil onthouden.
Lang geleden leefde er een ontdekkingsreiziger Dee Gree genaamd. Hij was constant op zoek naar antwoorden op zijn vragen. Waarom, waar en hoe waren zijn levensvraagstukken. De antwoorden op zijn vragen brachten hem en zijn mensen veel voordelen.
Dee Gree’s dochter Mercury was een prachtig kind met bijzondere krachten. Zij kon het weer voorspellen. Ze voorspelde regen en zonneschijn, maar vaak was het een beetje van beide. Dee Gree was erg gesteld op haar en was ervan overtuigd dat de zon speciaal voor haar op kwam en onder ging. Echter, het noodlot trof de ontdekkingsreiziger. Op een dag stak er onverwacht een buitengewoon hevige storm op die de arme Mercury, die het mogelijk wel heeft zien aankomen, meespoelde en daardoor verdronk.
Dee Gree raakte overspannen, maar hij was er zeker van dat hij Mercury’s krachten zou ontcijferen om te voorkomen dat deze tragedie ook zijn mensen zou treffen. Zijn voortdurende vragen zorgden voor onrust in het land. Hij zocht hoog, laag, overal, weken, maanden zonder onderbreking totdat Moeder Natuur hem vrede en rust gunde en zei dat hij het in een boom moest zoeken.
Dee Gree was in z’n sas maar verstond het verkeerd. Hij dacht aan de “klimaatboom” met de fijne takjes die voor zijn dochters slaapkamerraam groeide. Na veel onderzoek had Dee Gree plotseling het antwoord: de takken bogen naar boven voor zon en naar beneden voor regen. Toen pas begreep hij zijn dochters geheim.
.
Bij goed weer wijst het stokje omhoog, bij slecht weer wijst het naar beneden.
.
Huger Sputnik analoog weerstation
We kennen allemaal de normale temperatuur-, luchtdruk- en luchtvochtigheidsmeters, gebaseerd op eeuwenoude uitvindingen. Vaak zien we ze gebroederlijk naast of boven elkaar op een mooi bewerkte houten plank.
Een redelijk moderne uitvoering daarvan is het analoog weerstation uit 1960, een echte blikvanger genaamd ‘Sputnik’. Het Duitse bedrijf Huger bracht dit mooie speeltje uit als eerbetoon aan de eerste kunstmatige satelliet om de aarde, de Spoetnik.
Dit opvallende ruimtelijk weergegeven object kan worden rondgedraaid en biedt zicht op de bewegingen van de thermometer, de hygrometer en de barometer. De thermometer en hygrometer hebben een bimetalen veer, die verandert van omvang bij verschillende temperaturen of vochtigheid. De (aneroïde) barometer is uiterst gevoelig en reageert op de kleinste luchtdrukschommelingen. Met de naald wordt de huidige luchtdruk gemarkeerd en het weer kan voorspeld worden door de veranderingen in de gaten te houden.
De Sputnik is een gewild verzamelobject geworden en is in verschillende kleuren en materialen uitgebracht.
.
Doe het zelf baro- en andere meters
Onderstaand zie je enkele video’s waarin handige Harries een eigen barometer maken met alledaagse voorwerpen, die we allemaal wel in huis hebben:
Hier zien we hoe iemand een fles vult met water en er een stukje plastic met schroefje in plaatst dat naar boven zweeft bij slecht weer en naar beneden zinkt als het goed weer is. Het moeilijke hieraan is het maken van het zweeftuigje met het juiste gewicht. Maar eenmaal gevonden, werkt het als een trein.
Hier zien we iemand die een grote beker of een pot heeft gevuld met water en deze luchtdicht afsluit met een ballon. Daarop bevestigt hij een plastic rietje die aan de zijkant de waarden kan aangeven op een bord. Deze waarden moet je eiken aan de hand van een echte barometer, maar eenmaal voorzien van alle waarden zal dit prima werken:
Hoe maak je een eenvoudige regenmeter? In deze video zie je hoe:
.
In de volgende video zien we hoe we zelf een thermometer kunnen maken met alledaagse materialen:
.
Wist u dat…
Vissen zijn gevoelig voor luchtdruk
Wist u dat ook vissers regelmatig de barometerstand in de gaten houden? Vissen hebben een luchtzak (de zwemblaas) in hun maag en zijn zeer gevoelig voor luchtdrukschommelingen. Bij een barometerstand van 980 tot 1010 hPa is het goed vissen en bij een barometerstand hoger dan ±1015 tot 1035 hPa willen de vissen vaak niet bijten.
Ook mensen zijn gevoelig voor luchtdruk
Lage atmosferische druk veroorzaakt een drukverschil tussen de atmosfeer om ons heen en de lucht in ons lichaam. Dit kan leiden tot hoofdpijn, gewrichtspijnen, slaapstoornissen en andere biochemische veranderingen. Atmosferische druk kan aldus je gezondheid, fysiologie, gevoel van welzijn en gedrag beïnvloeden.
Bloemen en planten zijn ook gevoelig voor luchtdruk en/of onweer
Als u bijv. een dennenappel heeft uit de tuin, leg deze dan maar eens in het zicht, bijv. buiten op een vensterbank. Bij droog weer (hoge luchtdruk) gaan de schubben van de dennenappel open staan; het wordt of is mooi weer. Gaan de schubben dicht, dan krijgen we vochtig weer (lage luchtdruk).
De meeste bloemen voelen dat er in de ochtend licht is en gaan dan langzaam open. Is er geen of te weinig licht, dan blijven ze juist dicht. Bij weer een andere bloemensoort is dat juist andersom, omdat zij ‘s-nachts bestoven worden door nachtvlinders.
Sommige bloemen voelen ruim van te voren aan of het gaat onweren en weer andere bloemen voelen feilloos aan of er regen onderweg is en openen zich dan juist.
,
De enige, echt analoge Graafse weersteen
In iedere stad of dorp kun je hem tegen komen, de zogenaamde lokale weersteen. Deze hangt aan een touwtje of een ketting in de buurt van een vaak kleurrijk bord met uitleg. En het weer is er vrij nauwkeurig aan af te lezen. Er is letterlijk geen speld tussen te krijgen. De enige, echte Graafse weersteen schijnt alleen te werken met stenen uit de Maas bij Grave (beneden de sluis):
Aanvullende instructies:
- Is de steen zichtbaar: het is dag
- Is de steen onzichtbaar: het is nacht
- Is de steen wazig: het is mistig
- Is de steen helemaal wit: het vriest.
- Hangt de steen horizontaal: flinke storm
- Lijkt de steen te huppelen: aardbeving
- Is de steen onder water: overstroming
- Steen ligt op de grond: dan heeft Opa er weer aan gezeten
- Is de steen weg: dan is hij weer eens gestolen…
ze zijn erg gewild, die enige, echte Graafse weerstenen 🙂
.
Meer analoge manieren om het weer te meten?
Weet u nog andere inventieve en ludieke manieren om het weer te voorspellen met analoge middelen in de afgelopen eeuwen? Laat het me dan s.v.p. weten via het contactformulier. Ik hoor graag van u.
.
